Dù đã có vô số nghiên cứu, khái niệm “văn hóa” vẫn ẩn chứa nhiều bí ẩn, khiến chúng ta trăn trở “văn hóa là gì?”. Để giải mã vấn đề hóc búa này, hãy cùng khám phá những đặc trưng nổi bật, chức năng và vai trò then chốt của văn hóa.
TÓM TẮT
I. Văn hóa là gì?
Văn hóa có nhiều nghĩa khác nhau và có thể được định nghĩa từ nhiều góc độ khác nhau. Theo cách hiểu thông thường, văn hóa là thuật ngữ để chỉ học vấn, trình độ tri thức, lối sống và đạo đức. Khi xem xét theo chiều dài thời gian, văn hóa biểu thị mức độ phát triển, đặc trưng riêng biệt và phong tục tập quán của các thời kỳ, chẳng hạn như văn hóa Phục Hưng hay văn hóa Đông Sơn.
Theo chiều không gian, văn hóa bao hàm tất cả các sản phẩm từ đơn giản đến phức tạp, cổ điển hoặc hiện đại, từ tín ngưỡng đến phong tục, từ lối sống, tư duy đến cách cư xử, giao tiếp và lao động.
Nói tóm lại, văn hóa là tổng hòa những gì con người tạo ra từ thời kỳ sơ khai và được thể hiện qua không gian và thời gian. Văn hóa bản chất là những giá trị vật chất và tinh thần mà con người hình thành trong quá trình phát triển để thích nghi với cuộc sống và xã hội.
II. Đặc trưng của văn hóa là gì?
Văn hóa có tính hệ thống
Văn hóa có tính hệ thống nghĩa là nó bao gồm các yếu tố liên kết chặt chẽ với nhau, không chỉ là sự tập hợp đơn lẻ. Tính hệ thống này giúp văn hóa thực hiện các chức năng xã hội, bởi văn hóa tác động đến mọi hoạt động và lĩnh vực, giúp tăng cường sự ổn định của xã hội và cung cấp các phương tiện cần thiết để thích ứng với môi trường tự nhiên. Văn hóa xây dựng nền tảng vững chắc cho sự phát triển của xã hội, và do đó, người ta thường nói về “nền văn hóa”.
Văn hóa có tính giá trị
Văn hóa khi được hiểu dưới khía cạnh của một tính từ mang nghĩa tốt đẹp và có giá trị. Người có văn hóa được coi là người có giá trị, vì vậy văn hóa trở thành thước đo chuẩn mực cho con người và xã hội. Văn hóa tự nó mang những giá trị vật chất và tinh thần riêng biệt, có thể bao gồm giá trị sử dụng, giá trị thẩm mỹ và giá trị đạo đức. Tùy theo góc độ thời gian, văn hóa có thể được chia thành giá trị vĩnh cửu và giá trị tạm thời.
Văn hóa có tính nhân sinh
Tính nhân sinh của văn hóa có nghĩa là nó là một hiện tượng xã hội, tức là do con người tạo ra, khác với những giá trị tự nhiên. Là một thực thể mang tính nhân sinh, văn hóa chịu ảnh hưởng từ cả yếu tố vật chất và tinh thần của con người. Nó cũng tạo ra sợi dây liên kết giữa con người với nhau và giữa con người với môi trường xung quanh.
Văn hóa có tính lịch sử
Văn hóa phản ánh quá trình sáng tạo của con người qua thời gian và không gian. Vì thế, văn hóa có tính lịch sử, thể hiện qua bề dày và chiều sâu của các giá trị được tích lũy qua các thời kỳ. Văn hóa cần được duy trì và tái tạo, không ngừng chắt lọc và phát triển để trở thành truyền thống văn hóa, bao gồm các yếu tố như ngôn ngữ, phong tục và tập quán.
III. Chức năng của văn hóa là gì?
Chức năng tổ chức xã hội
Tính hệ thống của văn hóa cho phép nó thực hiện chức năng tổ chức xã hội, giúp con người hình thành các đơn vị xã hội từ gia đình đến quốc gia. Văn hóa gia đình giúp duy trì và phát triển các mối quan hệ trong gia tộc, bảo tồn những giá trị truyền thống tốt đẹp qua thời gian.
Chức năng điều chỉnh xã hội
Văn hóa có tính giá trị giúp nó điều chỉnh thói quen, nhận thức và hành động của con người để thích nghi với môi trường. Điều này làm nổi bật sự đa dạng và tương đồng giữa các nền văn hóa khác nhau, thúc đẩy sự phát triển và giao lưu giữa các xã hội.
Chức năng giao tiếp
Tính nhân sinh của văn hóa giúp nó tạo ra môi trường giao tiếp cho con người. Văn hóa giúp con người giao tiếp với nhau qua ngôn ngữ và ký hiệu, là sản phẩm của văn hóa, từ đó truyền đạt thông tin và duy trì các mối quan hệ xã hội.
Chức năng giáo dục
Văn hóa có tính lịch sử và chức năng giáo dục, thông qua việc truyền đạt thông tin và hành vi từ thế hệ này sang thế hệ khác. Văn hóa gắn liền với các chuẩn mực đạo đức, giúp con người tiếp nhận và phát triển các giá trị, nâng cao bản sắc cá nhân và xã hội.
IV. Vai trò của văn hóa là gì?
1. Văn hóa là nền tảng để xã hội hóa cá nhân
Văn hóa đóng vai trò quan trọng trong việc định hình nhận thức và hành vi của mỗi cá nhân, giúp họ hòa nhập vào cộng đồng và nâng cao khả năng lao động để đảm bảo cuộc sống của bản thân.
2. Văn hóa là cơ sở thúc đẩy phát triển kinh tế
Trong lĩnh vực kinh tế, văn hóa không chỉ là nền tảng vật chất mà còn là nhân tố nâng cao năng lực lao động của con người. Một nền văn hóa phát triển cao sẽ tạo ra những người lao động có trình độ và kỹ năng tốt, góp phần vào sự thịnh vượng kinh tế.
3. Văn hóa là trụ cột tinh thần của xã hội
Những giá trị văn hóa hình thành nên nền tảng vững chắc cho xã hội, bao gồm tư tưởng, truyền thống, tình cảm và tri thức. Tất cả những yếu tố này tích lũy lại tạo thành sức mạnh lớn giúp cộng đồng và dân tộc vượt qua mọi thử thách.
4. Văn hóa giúp hoàn thiện cá nhân
Văn hóa đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển nhân cách của mỗi người. Qua quá trình tiếp nhận và thấm nhuần các giá trị văn hóa, cá nhân không chỉ mở rộng kiến thức và kỹ năng mà còn phát triển cảm xúc và khả năng tự quản lý, giúp họ xử lý tốt mọi tình huống trong cuộc sống.
Văn hóa không chỉ là những giá trị, phong tục tập quán được lưu truyền qua bao thế hệ, mà còn là dòng chảy ẩn mình trong từng hơi thở của cuộc sống. Hiểu rõ và gìn giữ văn hóa chính là góp phần bảo vệ bản sắc dân tộc, kiến tạo một tương lai tốt đẹp cho thế hệ mai sau.
